خواص دارویی اسفناج چیست؟

خواص دارویی اسفناج چیست؟
نام فارسی: اسفناج
نام علمی: Spinacia oleracea
نام عمومی: Spinach
نام انگلیسی: Spinach
نام عربی: اشفاناخ (Esfanakh)
نام فرانسوی: Epinard
نام آلمانی: Spinat
نام‌های مترادف: Spinacia inermis, Spinacia glabra, Spinacia spinosa 
نام خانواده: Chenopodiaceae (اسفناج)

گیاه‌شناسی و خواص دارویی اسفناج چیست؟

اسفناج گیاهی است علفی و بوته‌ای، یک‌ساله یا دوساله که ارتفاع آن تا ۸۰ سانتی‌متر می‌رسد. ساقه‌ای راست و شیاردار دارد که‌برگ‌های مثلث شکل با دمبرگی شیاردار دور آن قرارگرفته است. برگ‌ها گاه تا ۳۰ سانتی‌متر طول و ۱۵ سانتی‌متر عرض دارند. برگ‌های پایین گیاه بزرگ‌ترند و هر چه به‌طرف انتهای ساقه نزدیک می‌شوند، کوچک‌تر می‌گردند. گل‌ها که از خرداد تا شهریورماه ظاهر می‌شوند، به رنگ زرد متمایل به سبز هستند.

منشأ اولیه اسفناج، جنوب غربی آسیا و قویاً ایران و احتمالاً افغانستان بوده است. امروزه به علت استفاده زیاد این گیاه در بیشتر نقاط دنیا کشت می‌شود. در ایران نیز اکثر نقاط پرورش داده می‌شود و به‌خصوص در فصل زمستان مصرف زیادی دارد.

تاریخچه و خواص دارویی اسفناج چیست؟

کلمه انگلیسی «Sipnach» مربوط به ۱۵۰۳ میلادی است که ریشه آن از کلمه فارسی اسپاناخ به معنی دست سبز خشن گرفته‌ شده است. نظر می‌رسد سرزمین اولیه اسفناج کشور ایران بوده است. عرب‌ها آن را به هندوستان انتقال داده‌اند و سپس به چین برده شده است. اولین گزارش‌های وجود اسفناج در چین که از طریق نپال صورت گرفته است، مربوط به ۶۴۷ میلادی است.

این گیاه در سال ۸۲۷ میلادی به سیسیل انتقال یافت. اولین گزارش‌های علمی که از اسفناج منتشر شده، مربوط به ناحیه مدیترانه و از دانشمند بزرگ، رازی بوده است. اسفناج به‌عنوان یک سبزی عمومی در بین اعراب مدیترانه رواج و در قرن دوازدهم میلادی به اسپانیا انتقال یافت. این گیاه در قرن ۱۳ به آلمان و در قرن ۱۴ احتمالاً از طریق اسپانیا به انگلستان و فرانسه برده شد. اسفناج به‌خصوص در زمستان و اوائل بهار که سبزی‌های دیگر کمیاب بودند، مصرف زیادی در بین مردم اروپا داشت و اولین بار در سال ۱۳۹۰ میلادی در کتاب آشپزی آنجا شرح داده‌ شده است.

در سال ۱۵۳۳ میلادی کاترین د مدیسی ملکه فرانسه شد. او اسفناج را به‌عنوان تزئین و به‌صورت فانتزی همراه همه غذاها سرو می‌کرد. در این زمان ظروف غذاهایی که همراه اسفناج بود، به نام «فلورنتین» معروف شد؛ چراکه ملکه از فلورانس ایتالیا آمده بود. چون اسفناج را منبع غنی آهن می‌دانستند، به سربازانی که از فرط خونریزی ضعف شدید داشتند، شراب‌های حاوی عصاره اسفناج می‌خوراندند.

نکات مهم در مورد آهن و کلسیم اسفناج:

اسفناج منبعی سرشار از آهن است. دپارتمان کشاورزی آمریکا نشان داده که در ۱۸۰ گرم اسفناج پخته، 6/43  میلی‌گرم آهن وجود دارد؛ درحالی‌که یک همبرگر آماده، حاوی حداکثر 4/24 میلی‌گرم آهن است. ارزش غذایی آهن به جذب آن و جذب آهن به چندین عامل بستگی دارد. آهن به دو صورت قابل‌ جذب و غیر قابل‌ جذب وارد بدن می‌شود. کل آهن موجود در دانه‌های گیاهی و سبزیجات و حدود سه‌پنجم آهن مواد غذایی، ازجمله گوشت، غیر قابل‌ جذب است. مقدار کمی از آهن موجود در گوشت از نوع قابل‌ جذب است؛ بنابراین آهن مواد غذایی در حالت عادی به مقدار کمی جذب بدن می‌شود و درصورتی‌که بخواهیم جذب آهن را افزایش دهیم، منابع آهن باید همراه ویتامین C یا فیبر (الیاف گیاهی) خورده شوند.

از طرفی اسفناج دارای مقدار زیادی اگزالات است که به‌نوبه خود می‌تواند مانع جذب آهن گردد. اگزالات با آهن تولید فروس اگزالات (اگزالات آهن) می‌کند که باعث جلوگیری از جذب آهن آن به بدن می‌شود. در مطالعاتی نشان داده‌ شده که مقدار زیاد اگزالات حتی آهن بدن را کاهش میدهد. اسفناج همچنین حاوی مقدار زیادی کلسیم است. قسمتی از کلسیم اسفناج با اگزالیک اسید به‌صورت اگزالات کلسیم درمی‌آید و باعث کاهش جذب آن می‌شود.

کلسیم و روی همچنین باعث محدودیت جذب آهن می‌شوند. کلسیم موجود در اسفناج نیز قابلیت جذب کمی دارد. در مقایسه، مثلاً بدن قادر است نیمی از کلسیم موجود در کلم بروکلی را جذب نماید؛ درحالی‌که فقط حدود ۵ درصد از کلسیم موجود در اسفناج را جذب می‌کند. اگزالات یکی از ترکیباتی است که می‌تواند باعث نقرس و سنگ‌های کلیه شود. عواملی که می‌توانند باعث ایجاد سنگ‌های کلسیمی گردند، شامل ژنتیک، جذب مقدار بالای پروتئین حیوانی، جذب مقدار زیادی کلسیم، ویتامین بیش‌ازاندازه، هیپرپاراتیروئیدیسم، مصرف بیش‌ازاندازه فیبر (الیاف گیاهی) و کم‌تحرکی به مدت طولانی است.

اسفناج در فرهنگ عمومی:

در بسیاری از کارتون‌ها و داستان‌ها برای اسفناج اثر تقویت‌ کننده چشمگیری قائل شده‌اند. در یک گزارش علمی- خبری آمده است که این موضوع به دلیل آهن زیاد موجود در اسفناج است که می‌توان گفت به‌اشتباه آن را بیش از ده بار بزرگ کرده‌اند. این ارزشیابی که مجدد در سال ۱۹۳۰ میلادی انجام گرفت، نشان داد که یک عدد اعشار از رقم ارائه‌ شده محاسبه نشده است. اولین تولید کننده اسفناج جهان چین و در درجه دوم آمریکاست. استفاده اسفناج در اروپا ظاهراً از قرن ۱۳ میلادی به بعد است.

خواص دارویی اسفناج چیست؟

خواص اسفناج در طب عوام شامل درمان سرفه‌های خشک، گرفتگی صدا، تسکین آسم، رفع يبوست، صفرا آور، تقویت حركات دودی روده و افزایش ترشحات معده، روده و لوزالمعده است.

انواع اسفناج:

بین واریته های اسفناج که در قدیم وجود داشته‌اند، واریته های امروزی تفاوت‌هایی وجود دارد. به‌عنوان نمونه اسفناج‌های قدیمی برگ‌های باریک‌تر و مزه کمی تلخ داشتند، ولی اسفناج‌های امروزی دارای برگ‌های پهن می‌باشند.

اسفناج دارای سه نوع اصلی است:
الف- «Savoy»: این نوع اسفناج رنگ سبز تیره با برگ‌های پیچ‌ پیچ دارد که به‌صورت تازه و دسته‌ای در سوپرمارکت‌ها به فروش می‌رسد.
ب- اسفناج با برگ‌های صاف و پهن: که تمیز کردن این نوع اسفناج بسیار راحت است و برای تهیه سوپ‌ها، غذای کودکان، کنسرو، فریز کردن و انواع غذاها مناسب است.
ج- «Semi – savoy» نوعی اسفناج با برگ‌های پیچ‌ پیچ است؛ ولی کمتر از نوع اول؛ به‌طوری‌که شستن و تمیز کردن آن راحت‌تر است. این نوع اسفناج به‌صورت تازه یا اشکال عمل‌ آورده شده مورد استفاده است.

نگهداری اسفناج:

اسفناج تازه فقط تا چند روز (کمتر از یک هفته) می‌تواند ارزش غذایی خود را حفظ کند و اگر در يخچال نگهداری شود تا هشت روز مواد مغذی آن بدون تغییر می‌ماند. درصورتی‌که اسفناج به‌صورت تازه یا پخته فریزر یا کنسرو شود تا حدود ۸ ماه مواد مغذی آن باقی می‌ماند. ناگفته نماند، تغییرات و کاهش مواد مغذی اسفناج در شرایط گفته‌ شده مربوط به همه مواد نیست و اکثراً فولات و کاروتنوئیدهای اسفناج که از مواد مهم آن می‌باشند، دچار تغییر و کاهش می‌شوند.

احتیاط:

اسفناج نباید به کودکان زیر چهار ماه داده شود. همچنین از نگهداری طولانی‌مدت اسفناج تازه یا پخته باید خودداری کرد؛ زیرا ممکن است نیترات‌های موجود در آن به نیتریت تبدیل شوند که در این صورت مضر خواهند بود. ابن‌سینا در کتاب قانون درباره اسفناج چنین گفته است: اسفاناخ یا اسفناج دارای طبیعت سرد و تر است. ملین است و ارزش غذایی آن از اسفناج رومی (سلمه) بیشتر است. صفرابر است. شاید برگشان معده را خوش نیاید. خوردن اسفناج برای سینه سودمند است.

در مخزن الادویه راجع به خواص اسفناج چنین آمده است:

گیاهی است معروف که بستانی و بری دارد و بهترین آن باران‌ خورده آن است. طبیعتی سردی است و گویند معتدل است در گرمی و سردی و ازاین‌ جهت برای افراد با طبع گرم و سرد موافق است. ملین است، هضم آن سریع و نفخ آن از دانه‌های گیاهی کمتر است. برای رفع التهاب، تشنگی، تبهای گرم و امراض سینه و درد شش گرم و سل و درد کمر مفید است. قرقره آب آن جهت درد گلو و آشامیدن عصاره آن با شکر برای گلودرد و یرقان و ورم‌ها و ضماد خام آن جهت گزش نیش زنبور مفید است. پختن آن با روغن بادام و دارچین و فلفل خواص آن را تقویت نموده و از عوارض یا ناسازگاری آن می‌کاهد.

دیگر خواص دارویی اسفناج چیست؟

خواص اسفناج شامل ضد کم‌خونی، آنتی اکسیدان، ضد تب، ضدویروس، ضد نفخ، ملین، ادرارآور، کاهش‌دهنده قند خون، محرک سیستم ایمنی بدن، مسهل و ضد کرم است.

ترکیبات مهم:

اسفناج خاصیت غذایی بالائی دارد و غنی از مواد آنتی اکسیدان، بخصوص در نوع تازه، بخارپز و یا با پخت سریع است. ترکیبات مهم این گیاه شامل ویتامینE، B، B، B، E، C، A و املاح منگنز، منیزیوم، مس، آهن، کلسیم، پتاسیم، روی، فسفر، سلنیوم، پروتئین، اسیدهای چرب و امگا ۳ می‌باشند. اخیراً ترکیبات جدیدی به نام روبیس کولین در اسفناج گزارش‌ شده که منبع فولیک اسید یا ویتامین Bهستند. این ویتامین اولین بار از اسفناج استخراج شد. چون فولات در گرما تجزیه می‌شود، بهتر است اسفناج بخارپز شود. پختن اسفناج به مدت ۴ دقیقه می‌تواند میزان فولات آن را تا نصف تقلیل دهد.

نکات قابل‌توجه:

1- تعدادی گیاه در دنیا وجود دارند که دارای پیشوند و یا پسوند کلمه اسفناج می‌باشند؛ ازجمله: Mountain French spinach New Zealand spinach Malabar spinach Water spinach spinach و غیره که هیچ‌کدام اسفناج معمولی نیستند و بعضی از آن‌ها فقط از خانواده اسفناج می‌باشند و بعضی کاملاً بی‌ارتباط‌اند و نباید توضیحات آن‌ها را در مراجع با اسفناج معمولی اشتباه کرد.

2- از سه نوع اصلی اسفناج که توضیح داده شد، فقط نوع دوم با برگ‌های صاف در ایران کشت و استفاده می‌شود. این نوع اسفناج ازنظر شستن و تمیز کردن بسیار راحت‌تر است و می‌توان اطمینان داشت که با شستن، عاری از انگل‌ها، سموم و آلودگی‌های دیگر می‌شود.

3- چون در سرمای فریزر و در درجات زیر صفر اصولاً فعل‌ وانفعالات در مواد غذایی کمتر از یخچال صورت می‌گیرد، به همین دلیل ماندگاری مواد غذایی بسیار بیشتر است؛ لذا نگهداری اسفناج تازه یا پخته به‌صورت فریز شده ماندگاری بیشتری نسبت به یخچال دارد. بعضی مواد پخته را نمی‌توان زیاد در یخچال نگهداری کرد؛ چون ممکن است بعضی از تغییرات باعث کاهش مواد غذایی و یا حتی تأثیرات منفی در آن‌ها گردد.

4- برای جذب بیشتر آهن اسفناج توصیه می‌شود همراه مواد حاوی ویتامین C، مانند لیمو (آب‌لیمو)، فلفل دلمه و گیاهان و سبزیجات دارای الیاف (فیبر) زیاد مانند کرفس مصرف گردد.

5- افرادی که سنگ کلیه، صفرا یا ورم مفاصل (نقرس) دارند، باید در مصرف اسفناج احتیاط کنند؛ زیرا اگزالات موجود در آن ممکن است مشکلات آن‌ها را تشدید کند.

نکته مهم:

بیشترین میزان تأثیرگذاری گیاهان دارویی متعلق به عصاره‌ گیاهان دارویی است و بعدازآن می‌توان به مکمل‌هایی نظیر کپسول‌ها اشاره کرد. کمترین میزان اثرگذاری هم متعلق به عرق و چای و دم‌نوش است.
امیدوارم که اطلاعات خوب و مفیدی در اختیار شما قرار داده باشیم با نظر دهی و امتیازدهی مارو از کیفیت مطالب آگاه نمایید. برای دریافت اطلاعات بیشتر به سایت فروشگاه محصولات ارگانیک آشا مراجعه نمایید و برای کسب اطلاعات در مورد محصولات ارگانیک می‌توانید با شماره  09120038341 مشاور فروشگاه ارگانیک آشا تماس بگیرید یا از طریق تلگرام، اینستاگرام با ما در ارتباط باشید.

منابع اطلاعات:
کتاب‌ها و مقالات گیاهان دارویی
فروشگاه محصولات ارگانیک آشا
موسسه کار آفرینی دکتر زرقانی