خواص پونه در طب سنتی

نام فارسی: پونه
نام علمی: Mentha pulegium
نام عمومی: European pennyroyal
نام انگلیسی: European pennyroyal
نام عربی: حبق (Hhabaq)
نام فرانسوی: Pouliot
نام آلمانی: Polei – minze
نام‌های مترادف: Mentha exigua, Plegium vulgar
نام خانواده: Labiatae (نعنا)

گیاه‌شناسی و خواص پونه در طب سنتی:

پونه گیاهی است علفی و بوته‌ای به ارتفاع تا ۶۰ سانتی‌متر که به‌صورت خودرو در بسیاری از دشت‌ها و اطراف جریان‌های آب می‌روید. برگ‌ها بیضی‌شکل و نوک‌ تیز و اکثراً دارای دندانه‌های کوچک و منظم هستند. از کلیه‌ی قسمت‌های گیاه و به‌خصوص برگ‌ها بوی بسیار قوی و نافذی به مشام می‌رسد. گل‌ها به‌صورت مجتمع در کنار برگ‌ها و اکثراً در قسمت‌های بالای محور ساقه قرار می‌گیرند که به رنگ بنفش و گاهی گلی کمرنگ می‌باشند.

پونه گونه‌های مختلفی دارد که به نام‌های گوناگون معروف‌اند. یکی ازاین‌گونه‌ها به نام ویلوزا، پوشیده از کرک‌های فراوان و دارای بوی تندی است؛ به همین دلیل آن را برای استفاده پرورش می‌دهند. قسمت هوایی پونه و به‌خصوص برگ‌ها مورد استفاده می‌باشند.

پونه در بسیاری از نقاط ایران خصوصاً نواحی شمالی می‌روید و گونه‌ای از آن به نام خالواش در گیلان مشهور است که بوی معطر و مطبوعی دارد و به‌صورت سبزی خوراکی و یا اشکال دیگر مصرف می‌شود.

مهم ترین خواص پونه در طب سنتی:

برگ‌های پونه برای ایجاد طعم و مزه، درست کردن چای و به‌عنوان ادویه استفاده می‌شوند. یکی از مصارف مهم آن به‌عنوان طعم‌ دهنده نوعی خوراک گوشت خوك می‌باشد که گاهی آن را با فلفل و عسل طبیعی نیز مخلوط می‌کنند. این گیاه بوی منحصربه‌فردی دارد که کاملاً از نعناع قابل‌ تشخیص است. طعم پونه در ابتدا گرم، کاملاً معطر و تقریباً گس و تلخ است و پس از مدتی ایجاد احساس خنکی می‌کند. اسانس پونه دارای طعم تلخ و احساس سردی است.

بوی پونه کمی شبیه بوی سیترونل است و از آن در صابون‌های معطر استفاده می‌شود. اسانس پونه در حشره‌کش‌ها به کار می‌رود. همچنین، از آن به‌صورت پودر برای پاشیدن بدین منظور استفاده می‌شود. اسانس پونه‌ یکی از منابع تولید طبیعی منتول می‌باشد. یکی از محصولات پونه عرق طبیعی آن است. از دیگر خواص پونه اینکه در زمان قدیم پونه را در اتاق افرادی که تشنج داشتند آویزان می‌کردند و معتقد بودند که تأثیر آن بیشتر از گیاه گل سرخ است. همچنین، آن را برای بهبود سردرد و گیجی به دور سر می‌بستند.

چای پونه را نیز برای درمان سرماخوردگی، درمان سرفه و مشکلات قاعدگی مصرف می‌کردند. درهرصورت، پونه باید با دقت مصرف شود، زیرا مصرف بیش‌ازحد آن باعث مسمومیت می‌گردد. در آمریکا برگ و اسانس پونه به‌طور قانونی به فروش نمی‌رسد. در اروپا از آن به‌عنوان ضد عفونی‌کننده، ضد نفخ، صفرا آور، معرق، هضم‌کننده، قاعده آور، ضد سرفه و محرك استفاده می‌شود.

سمیت و عوارض جانبی:

مصرف خوراکی در حد يك قاشق چای‌خوری اسانس پونه می‌تواند عوارض جدی به همراه داشته باشد. به‌طور مثال در گزارشی از ۱۹۷۸ کلرادوی آمریکا آمده است: مصرف خوراکی اسانس پونه برای سقط‌ جنین باعث مرگ زن جوانی شد. مصرف در حد دارویی اسانس و یا فرآورده‌های پونه عارضه جانبی ندارد. آمار دیگر نشان می‌دهد که مصرف خوراکی ۲ قاشق چای‌خوری اسانس پونه يك مادر ۱۸ ساله را به مرگ کشانده است. حتی نصف قاشق چای‌خوری اسانس پونه می‌تواند باعث تشنج و كما شود.

طريقه و میزان مصرف:

1- ۱ تا ۴ گرم گیاه خشك به‌صورت دم نوش یا به‌صورت های دیگر تا سه بار در روز خوراکی.

2- عصاره‌ی مایع هیدرو الکلی ۱ تا ۴ میلی‌لیتر تا سه بار در روز خوراکی.

3- اسانس پونه ۰/۰۵ تا ۲ میلی‌لیتر در روز به‌صورت مخلوط با مواد دیگر. اصولاً اسانس گیاهان را نباید به‌هیچ‌وجه مستقیماً مصرف کرد و خورد.

4- از گیاه تازه نیز می‌توان استفاده نمود. البته برگ‌ها طعم و مزه‌ی گس و کمی سوزاننده دارند.

دیگر خواص پونه در طب سنتی:

ضد درد، ضد چسبندگی پلاکت‌ها، بی‌حس‌کننده، ضد باکتری، ضد سرطان، ضد ادم، ضد التهاب، ضد موتاژن، ضد اکسیدان، ضد روماتیسم، ضد اسپاسم، ضد تومور، ضد ویروس، قابض، ضد کاندیدا، ضد نفخ، محرك، CNS دپرسانت، ضد احتقان، معرق، ادرارآور، قاعده آور، قارچ‌ کش، مسکن، مقوی معده، شل کننده‌ی عضلات و مهارکننده‌ی سیکلواکسیژناژ.

ترکیبات مهم:

پونه حاوی ۱ تا ۲ درصد اسانس مایل به زرد و یا سبز است. پولگون موجود در اسانس برگ آن از ۹ درصد در نوع برزیلی تا ۳۰ درصد در انواع آمریکایی وجود دارد. میزان پولگون گونه‌های اروپایی از ۹۰ تا ۹۴ درصد می‌باشد. موادی که به‌طور طبیعی در اسانس پونه وجود دارند و یا خود به‌ خود اکسیده می‌شوند، عبارت‌اند از: آلفا پی‌نن، بتاپی‌نن، لیمونن، 3- اکتانول. 3-اکنانول، پاراسيمن، 3-اکتیل استات، منتون، ایزومنتون، پولگون، ایزوپولگون، پی پریتون، سیس و ترانس پولگون اکساید و کاریوفیلن.

ترکیبات مهم دیگر گیاه شامل اسیدلوريك اسیدمیریستيك، اسید پالميتيك، سالی سیل آلدهید، دیوسزمین و هسپریدین است. دانه های خشك پونه حاوی تا ۲۵ درصد پروتئین، ۲۷ درصد چربی، ۱۱ درصد خاکستر، ۰/۹ درصد کلسیم، ۰/۵ درصد سدیم و تا ۱/۵ درصد پتاسیم می‌باشند.

نکات قابل‌توجه:

١- پونه‌ی آمریکایی حاوی تا ۲ درصد و نوع اروپایی تا ۱ درصد اسانس است که میزان پولگون این اسانس‌ها از ۸۵ تا ۹۲ درصد می‌باشد.

۲- پولگن جسمی است که مصرف زیاد آن می‌تواند عوارض جانبی خطرناکی داشته باشد؛ لذا پونه‌های نوع آمریکایی و اروپایی که درصد بالایی پولگن دارند، باید به مقدار کم و با احتیاط مصرف شوند.

٣- از میان گونه‌های پونه‌ی ایرانی، خالواش مورد تحقیق قرارگرفته است که در صد کمی پولگن دارد و می‌توان آن را به‌صورت سبزی خوراکی مصرف نمود؛ به‌طوری‌که سالیان درازی است که این گیاه در گیلان کشت و استفاده می‌شود.

۴- به‌طورکلی هر پونه‌ای را که حاوی پولگن با درصد پایین باشد می‌توان با اطمینان مصرف کرد و در غیر این صورت باید در مصرف آن احتیاط نمود.

۵- در کانادا مصرف پونه‌هایی که حاوی پولگن نباشند مجاز است.

۶- مصرف خوراکی اسانس پونه‌هایی که حاوی پولگن با درصد بالا هستند باعث عوارض کبدی، کلیوی و مخاطی می‌شوند.

۷- عوارض خوراکی اسانس پونه با درصد بالای پولگن شامل اسهال، دردهای شکمی، بالا رفتن فشارخون، استفراغ و در موارد شدید سقط‌ جنین است.

۸- بهتر است در زمان شیردهی و حاملگی از مصرف زیاد پونه خودداری شود.

۹- در کتاب قانون ابن‌سینا پونه به نام فودنج معرفی و شرح مفصلی در مورد آن داده‌ شده است. در این کتاب ابن‌سینا هم به چندین نوع پونه اشاره‌ کرده و علم امروز گیاه‌شناسی گونه‌های مختلف این گیاه را تقسیم‌ بندی نموده است که مواد مؤثر موجود در آن‌ها خواص مشترك و در مواردی متفاوت دارد. همچنین، ممکن است بعضی گونه‌ها دارای موادی با عوارض جانبی باشند؛ و اما در قانون به پونه‌ی‌ جویباری (پونه‌ی کنار آبی)، پونه کوهی، پونه شاك و پونه‌ای که آن را غلیجن نامند، اشاره‌ شده است. ابن‌سینا معتقد است که پونه‌ی کوهی از پونه‌ی جویباری قوی‌تر است. البته اثرات گونه‌های مختلف را شبیه می‌داند و می‌گوید: پونه خون را به سمت پوست می‌کشد، طبیعت گرم دارد و معرق می‌باشد.

دارای خاصیت ضد درد و کوفتگی ماهیچه‌هاست، اشتها آور و مقوی معده است و سکسکه را برطرف می‌کند. آب پز پونه ادرار‌آور است. بیمار تب و لرز اگر آب پز پونه بخورد یا پونه را در روغن بپزد و از آن روغن به بدن خود بکشد، بسیار نافع است. دود برگ پونه حشرات را دور می‌کند. پونه‌ی بیابانی داروی نیش کژدم است.

بسیاری از خواصی که ابن‌سینا راجع به پونه نوشته است با کتب علمی امروز مطابقت دارد. البته باید گونه‌های مختلف نعنا (Mentha) و پونه که گونه‌ای از نعنا است و گونه‌های مختلف پونه، به‌خصوص انواع ایرانی آن، مورد تحقیق و مطالعه قرار گیرند تا با تجزیه و شناسایی کمی و کیفی مواد موجود در پونه‌های ایرانی بتوان به آثار دارویی و درمانی آن‌ها پی برد و آن‌ها را به‌طور صحیح مصرف نمود.

نکته مهم:

بیشترین میزان تأثیرگذاری گیاهان دارویی متعلق به عصاره‌ گیاهان دارویی است و بعدازآن می‌توان به مکمل‌هایی نظیر کپسول‌ها اشاره کرد. کمترین میزان اثرگذاری هم متعلق به عرق و چای و دم‌نوش است.
امیدوارم که اطلاعات خوب و مفیدی در اختیار شما قرار داده باشیم با نظر دهی و امتیازدهی مارو از کیفیت مطالب آگاه نمایید. برای دریافت اطلاعات بیشتر به سایت فروشگاه محصولات ارگانیک آشا مراجعه نمایید و برای کسب اطلاعات در مورد محصولات ارگانیک می‌توانید با شماره  09120038341 مشاور فروشگاه ارگانیک آشا تماس بگیرید یا از طریق تلگرام، اینستاگرام با ما در ارتباط باشید.

منابع اطلاعات:
کتاب‌ها و مقالات گیاهان دارویی
فروشگاه محصولات ارگانیک آشا
موسسه کار آفرینی دکتر زرقانی